Ευσέβεια

Στην Οδύσσεια εμφανίζετε ο όρος θεοδής «θεοφοβούμενος» . Σε πολλές θρησκείες , ο όρος αυτός συνδέετε με τον φόβο , ο θεοδής συνδεόταν βέβαια και με άλλες αρετές . Η συγκεκριμένη λέξη όπως και η λέξη δεισιδαίμων που έχουν τον ίδιο σχηματισμό περιέπεσε σε αχρηστία , την λέξη δεισιδαίμων την χρησιμοποιούσαν για να δείξουν το προληπτικό και τον άνθρωπο που κάνει γελοίες πράξεις .

 Ο B.Snell αναρωτιέται «λησμόνησαν οι Έλληνες τον φόβο ;» . Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν την ρίζα σεβ- για να δείξουν το δέος τους προς τους θεούς . Ο Αισχύλος γράφει «σέβας μ’έχει εισορώντα» . Επίσης Σεμναί θεωρούνται και οι θεές του Αρείου Πάγου που ταυτίζονται με τις Ερινύες , σεβαστά και σεμνά θεωρούνται οι θεοί και ότι ανήκει σε αυτούς , εορτές ναοί και θυσίες . 

Εν αντιθέσει όσοι άνθρωποι παριστάνονται ως σεμνοί στις δημοκρατικές κοινωνίες , θεωρούνταν γελοίοι και επηρμένοι.

 Ο Ισοκράτης γράφει για την ευσέβεια «ευσέβεια είναι να μην αλλάζουμε τίποτα απ’όσα μας παρέδωσαν οι πρόγονοι» . Ότι δεν είναι Θέμις απαγορεύετε «ου θέμις». Στις θρησκευτικές τελετές το υπερβολικά πολύ ή τα υπερβολικά λίγο θεωρούνταν δεισιδαιμονία.  Τα όρια της ευσέβειας συνδέονταν με την ευλάβεια και την προσοχή , ο Πλάτων θεωρούσε σχετικά ότι άνθρωπος πρέπει «να μην είναι πολυπράγμων», «σώπαινε , στο μυαλό σου κράτα το και μη ρωτάς» έγραφε ο Όμηρος για να δείξει ότι στην ευφημία κατά την διάρκεια ενός θαύματος , πρέπει να μένει κανείς σιωπηλός απέναντι στο ιερόν. 

 Στην θρησκεία η λέξη λατρεία εμφανίζεται μόνο σε εξαιρετικές καταστάσεις όπως π.χ. με την Πυθία ή με τον υπηρέτη του Ναού , όπως και η λέξη ταπεινός που εμφανίζεται στα τελευταία έργα του Πλάτωνα , εν αντιθέσει προσπαθώντας να επιτύχουν το αρεστό στους θεούς χρησιμοποιούσαν λέξεις όπως αρέσασθαι , ιλάσκεσθαι , χαίρε .

 Θέλοντας να μετριάσουν και να απομακρύνουν την ευσέβεια από το υπερβολικό των θυσιών , ιδιαιτέρως των πλουσίων , ρώτησαν τον θεό των Δελφών ποίος είναι ο ευσεβέστατος , ο πλούσιος που προσφέρει μια εκατόμβη ή ένας φτωχός που ρίχνει στην φλόγα μια χούφτα δημητριακά , ο Απόλλων βέβαια ονόμασε των φτωχό . Ο Ησίοδος επίσης αναφέρει ότι ο καθένας πρέπει να προσφέρει θυσία «κατά δύναμιν».

 Συχνά παρατηρείτε και μια οικειότητα απέναντι στους θεούς , «Απόλλων φίλτατε» αναφωνεί ο οικοδεσπότης κοιτάζοντας το άγαλμα που υπήρχε σπίτι του (Μένανδρος , Σαμία) , ο Ιππώναξ έχοντας στην σκέψη του να κάνει μια κλοπή προσεύχεται στον «φίλον Ερμή» , «φίλη και δέσποινα» «φιλτάτη θεών» ήταν η Άρτεμις για τον Ιππόλυτο. Παρόλα αυτά στην Αριστοτελική ηθική όμως συναντούμε το εξής «θα ήταν παράλογο αν κάποιος έλεγε ότι αγαπά τον Δία». 

 Στους ποιητές από την εποχή του Ομήρου βλέπουμε θεούς να αγαπούν μια πόλη ή έναν άνθρωπο , ως φιλάνθρωπο βλέπουμε συνήθως τον Ερμή και τον Προμηθέα , ο Δίας παραμένει ανεπηρέαστος από αυτό θέλοντας να δείξει την μεγαλοπρέπεια του . Ξέροντας ο άνθρωπος ότι ο θεός που τον αγαπά μπορεί και να καταστρέψει , λάβαινε υπόψη του πάντα τον «φθόνο των θεών» , την καταστροφή για τον άνθρωπο που ανέβαινε πάρα πολύ ψηλά . 

Ο έλληνας μην έχοντας στενό δεσμό εξάρτησης από θεούς ποτέ δεν χρησιμοποίησε την κτητική αντωνυμία «θεέ μου» στην προσευχή του όπως συναντάμε σε Εβραίους ή Χιττίτες . Συγκρίνοντας το γνωστό σε όλους μας «Θεέ μου , θεέ μου , ινατί με εγκατέλιπες ;» με το Όμηρο που γράφει «Πατέρα Δία , κανείς θεός δεν είναι πιο καταστρεπτικός από εσένα» ή με ένα ύμνο του Πίνδαρου «στον άνθρωπο δεν απομένει τίποτε άλλο από το να υπομένει όσο μπορεί» , διακρίνουμε έναν διαφορετικό δεσμό ανθρώπου – θεών .

 Η ευσέβεια σαν αρετή οδηγεί τους έλληνες και στα πολιτικά τους καθήκοντα , οδηγούμενη από τον νόμο κάθε ασέβεια προκαλεί την ‘θεϊκή οργή’ και γι’αυτό αποτελεί πολιτικό έγκλημα . Δυσκολευόμαστε όμως να θέσουμε τα όρια μεταξύ ευσέβειας και ασέβειας για την κάθε περίοδο . Η επίπληξη των θεών που συναντάμε στον Όμηρο δικαιολογείται από το πρότυπο των ηρώων σε αντίθεση με την ασέβεια που προκαλείται με την μη τήρηση των λατρευτικών καθηκόντων και της όποιας κακόβουλης πράξης κατά ιερού , ιερέων και θεσμών . Μέχρι και η παραβίαση ασύλου ή ανακωχής θεωρούνταν ασέβεια προς τους θεούς και τους θεσμούς . 

Σε αυτή την περίπτωση επαπειλείτε η «εκ μέρους των θεών» καταστροφή βάση των ηθικοπλαστικών μύθων , παράδειγμα μπορούμε να πάρουμε με την βύθιση της Ελίκης . Θέλοντας να αποφύγει η κάθε κοινότητα το μένος έπρεπε να απομακρύνει το άγος , «μίασμα ελαύνειν» διαβάζουμε στον Οιδίπους Τύραννο .

 Από την λέξη «αλιταίνεσθαι- άλιτρος» αργότερα σχηματίσθηκε η λέξη άθεος για πρώτη φορά στους Πέρσες του Αισχύλου , θέλοντας να δείξει την απουσία σχέσεων με τους θεούς . Βασιζόμενη η Αθήνα στον νόμο και στην θρησκεία της μια θεωρητική αμφισβήτηση των θεμελίων της κλόνισε πολλούς ανθρώπους , και πήρε μια μορφή ασέβειας . Η αρχή έγινε με τον Πίνδαρο γράφοντας «Νόμος ο βασιλιάς των πάντων , των θνητών και των αθανάτων» , και στην συνέχεια με τον Πρωταγόρα που στο «περί θεών» έγραφε «Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν , ούτε πια μορφή έχουν γιατί υπάρχουν πολλά που εμποδίζουν την γνώση , και η ασάφεια του θέματος και η βραχύτητα της ανθρώπινης ζωής» . 

Η αντίδραση σε αυτή την τάση ήρθε με το «θεούς νομίζει» που μπορεί να έχει πολλές ερμηνείες όπως το «να πιστεύουμε στους θεούς» ή «να τηρούμε τις συνήθειες που αφορούν τους θεούς» , με αυτήν την έκφραση ο Πλάτων και ο Ξενοφών αντέκρουσαν την κατηγορία ενάντια στον Σωκράτη , ή ομολογία πίστεως που αρκετή πιστεύουν ότι ζητήθηκε ήταν ξένη για τους έλληνες . 

 Βάση των χριστιανικών κριτηρίων ή ευσέβεια χωρίς πίστη , αγάπη και ελπίδα είναι εντελών επιφανειακή , η ελληνική θρησκεία δεν στηρίχθηκε στην λέξη «ευσέβεια» αλλά στην τελετουργική παράδοση ζητώντας από το άτομο πολίτη να έχει την μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή , η αλληλεγγύη των πολιτών ήταν βασική και η θρησκεία τους δρούσε σαν τάξη στον περιορισμένο κόσμο παρά σαν παράθυρο ή οδός σε κάτι μεταφυσικό . 

 Αργότερα με τα όψιμα έργα του Πλάτωνος συναντούμε για πρώτη φορά με βάση την αστρολογία , μια προσπάθεια φιλοσοφικής υποστηριζόμενης πίστης , αγάπης και ελπίδας για τον Άλλο Κόσμο , και μια προσφορά υπηρεσιών και προσπάθειας εξομοίωσης με τους θεούς .