Mοναχισμός

  Η μοναχική και η κοινοβιακή δράση ήταν οι πρώτες δύο μορφές μοναχισμού .Ο Παχώμιος στην Άνω Αίγυπτο ίδρυσε τα πρώτα κοινοβιακά μοναστήρια , με αρκετές χιλιάδες ανθρώπων , χαρακτηριστικοί τους κανόνες ήταν ότι έπρεπε να κρατούν τουλάχιστον μισό μέτρο απόσταση μεταξύ τους , να μην φεύγουν ποτέ από το μοναστήρι χωρίς άδεια και πάντα δύο δύο , ενώ κατά την επιστροφή του δεν έπρεπε να διηγούνται τίποτα από τον έξω κόσμο . 

 Ο Θεόδωρος Στουδίτης εμπνευστής του κοινοβιακού συστήματος θεωρούσε βάσεις του μοναχισμού την ακτημοσύνη , την κοινή ζωή , την υπακοή προς τους ανώτερους και την υποχρεωτική εργασία .

Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό για την εποχή εκείνη ήταν η περίπτωση του Ευστάθιου , που απασχόλησε την σύνοδο της Γάγρας το 341 , ο Ευστάθιος κατηγορήθηκε ότι διέλυε γάμους λέγοντας ότι οι έγγαμοι δεν έχουν ελπίδα σωτηρίας , περιφρονούσε την εκκλησία και οργάνωνε δικές του τελετές , δεν αναγνώριζε του έγγαμους κληρικούς και ιδιοποιούνταν τις προσφορές των πιστών .

Ο Μέγας Αθανάσιος ήταν επίσης υπερασπιστής του μοναχισμού λέγοντας : αν ο Κύριος ήταν διατεθειμένος να μην καταστρέψει τα Σόδομα για χάρη δέκα δικαίων ανθρώπων , θα έδειχνε σίγουρα την εύνοια του στο κράτος που περιλάμβανε αρκετές χιλιάδες άγιους μοναχούς . 

Στην Παλαιστίνη ιδρύθηκε η Λαύρα , μία από της σκληρότερες μορφές μοναχισμού , οι ασκητές ζούσαν σε κελιά η σε σπήλαια υπό την καθοδήγηση ενός ηγουμένου , συναντιόντουσαν κάθε Σαββάτο και Κυριακή και εκτελούσαν σκληρές τιμωρίες χωρίς επίβλεψη και περιορισμό , όπως μακρές νηστείες και αγρυπνίες και αυστηρή απομόνωση από τον κόσμο .

Μέσο της πλήρης απάθειας και της απάρνησης του κόσμου συνήθως επανακτούσαν τον χαμένο παράδεισο , η νάρκωση της σάρκας , η ιερή ησυχία και ο θεωρητικό απράγμων βίος χαρακτηρίζει τους μοναχούς σύμφωνα με τον πατριάρχη Ιερεμία Β «έργον εν έχουσιν , το εξυμνείν κύριο Θεόν και την αυτών εμπόνως ζητείν σωτηρίαν».

Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Δανιήλ και ο Συμεών στυλίτες και οι δύο , ο πρώτος μάλιστα στεκόταν σε κολόνα ύψους είκοσι μέτρων , δηλώνοντας έτσι την άνοδό τους προς το θεό , ο Δαυίδ έζησε σε ένα δέντρο στην Θεσσαλονίκη ενώ άλλοι συχνά κλείνοντας σε κλουβιά ή φορτώνονταν με αλυσίδες . 

Ο ευνουχισμός επίσης ήταν ένας τρόπος περιορισμού που εξασφάλιζε επίσης μεγάλες θέσεις στα εκκλησιαστικά αξιώματα , παράδειγμα οι πατριάρχες Στέφανος και Πολύευκτος  

Το μέγεθος του ασκητισμού τότε ήταν τόσο μεγάλο όπου χριστιανοί μυστικιστές όπως ο Μάξιμος ο Ομολογητής και ο Ψευδοδιονύσιος θεωρούσαν τις ασκητικές συνήθειες τον κύριο δρόμο που οδηγούσε στην θέωση .

Κάποιοι μοναχοί ήταν επίσης γνωστοί ως βοσκοί , όχι επειδή ήταν τσοπάνηδες αλλά επειδή βοσκούσαν σαν τα άγρια ζώα αποφεύγοντας την φωτιά , παραιτούνταν από κάθε είδος στέγης και απέφευγαν τον κάθε συγχρωτισμό με τους ανθρώπους .

Οι σάλοι «δια Χριστόν σαλούς» ένα άλλο είδος , προσποιούνταν για αρκετά χρόνια ότι ήταν τρελοί , εκτιθώμενοι στον χλευασμό και στην σκληρότητα της κοινωνίας , νόμιζαν ότι είχαν την ευκαιρία να ασκηθούν στην ταπεινοφροσύνη και την εγκαρτέρηση . Η Σύνοδος του Τρούλου απέρριψε αυτήν την μορφή .

Οι ησυχαστές του Άγιου Όρους τον 14 αιώνα βάση του Καντακουζηνού είχαν αναπτύξει μια μορφή διαλογισμού , εάν καθόντουσαν ήσυχα και προσεύχονταν αθόρυβα αισθάνονταν μια αγαλλίαση στην ψυχή του και μια θεϊκή ηδονή , επίσης έβλεπαν ένα φως να του περιτριγυρίζει , άλλοι προσεύχονταν ακουμπώντας το σαγόνι τους πάνω στο στήθος τους και προσήλωναν το βλέμμα τους στον αφαλό τους , υποστήριζαν ότι άγιος φως άστραφτε και έβγαινε από τον αφαλό «ευρίτας και ομφαλόψυχους αυτούς εκαλούν α τε τω ομφαλώ ενιδρύοντες την έδραν των της ψυχης δυνάμεων» .

Οι καλόγεροι είχαν αναπτύξει την τέχνη των μελωδών «Οι μελωδοί , πλήρεις θαυμασμού προς την θρησκείαν και μερίμνης περί της σωτηρίας της ψυχής των , ουδόλως αφρόντιζον περί των μεγάλων γεγονότων τα οποία συμβαίνουν περί αυτούς . Μόνο όταν τυχών ηπηλείτο η πίστις των ανευρλισκονται εις τα ποιήματα των ίχνη τίνα ενδιαφέροντα δια τον καθ’ημέραν βίον» .

Κατά τον 9 αιώνα ο μοναχισμός άνθησε , τα μοναστήρια χριζόντουσαν στις καλύτερες περιοχές και έπαιρναν διάφορες ονομασίες όπως φροντιστήρια , ασκητήρια , σεμνία , ιλαστήρια κ.α. ο Παπαρηγόπουλος αναφέρει χαρακτηριστικά για τους νέους που πήγαιναν στα μοναστήρια «εις τα ενδιαιτήματα ταύτα της απραγμοσύνης και ενίοτε της ακολασίας ,ελαυνόμενοι υπό της εις την αργία και την τρυφήν ροπής»

Αξίζει να σταθούμε επίσης στους κανόνες και περιπτώσεις όπως της μονής του Ευεγέτου στην Πόλη, τροφή και νερό δεν επιτρέπονταν να πάρουν παρά μόνο κατά την διάρκεια των γευμάτων , επιτρέπονταν να πλυθούν 3 φορές τον χρόνο εκτός και εάν η υγεία τους δεν ήταν καλή . Για τις γυναικείες μονές κατά το τυπικό της Ειρήνης οι κληρικοί πρέπει να είχαν αναμφισβήτητη τιμιότητα και αρετή και έπρεπε να είναι ευνούχοι .Στο μοναστήρι των Ακοίμητων ο ιδρυτής του Αλέξανδρος είχε τρεις βάρδιες μοναχών που έψαλαν χωρίς διακοπή δοξολογίες στον θεό .Μέχρι δεν την σύνοδο του 787 υπήρχαν μικτά μοναστήρια με αυστηρούς κανόνες και προφυλάξεις .Ο Άγιος Πλάτων απαγόρευσε την όχι μόνο την είσοδο των γυναικών στα μοναστήρια αλλά και των θηλυκών ζώων . Στην μονή του Σταδίου στην Πόλη επίσης άρχισε συστηματικά η κατασκευή περγαμηνών , η αντιγραφή χειρογράφων βάση των οποίων έχουμε σήμερα αρκετά έργα κλασσικών . 

Κατά τον 12ο αιώνα ο Άγιος Ευστάθιος , ανθρωπιστής , φιλόλογος και αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, έγραφε ότι οι άνθρωποι μπαίνουν στα μοναστήρια για να εξασφαλίσουν το καθημερινό ψωμί τους παρά να υμνούν τον θεό , έλεγε ότι αρκετά μοναστήρια είχαν γεμίσει με τεμπέληδες , άπληστους , αμόρφωτους και κακότροπους ανθρώπους που είχαν μοναδική βλέψη μόνο να επωφελούνται , παραμελούν την μελέτη και προτιμούν να πουλήσουν τα βιβλία της βιβλιοθήκης παρά να τα συντηρήσουν . 

Το ζήτημα της κακοδιαχείρισης και της αδίστακτης οικονομικής πολιτικής αρκετών μονών καταδικάσθηκε το 964 από τον Νικηφόρο Φωκά στην Νεαρά του . 

Ο Μέγας Έρασμος ελληνιστής και ουμανιστής έγραφε για τους μοναχούς .

«Θαρρούν πως το πιο ψηλό σκαλοπάτι της ευσέβειας το φτάνουν μένοντας εντελώς αγράμματοι . Είναι πολλοί που καμαρώνουν για τη λίγδα τους και τη ζητιανιά τους . Η βρωμιά τους , η αγραμματοσύνη , η χοντροκοπιά και ξεδιαντροπιά τους , ολ’αυτά είναι λένε , για να μας θυμίζουν τους Απόστολους !

Κανένας δεν τολμά να του δείξει περιφρόνηση , προπαντός στους λεγόμενους «Διακονιαρέους» , γιατί γνωρίζουν τα κρυφά όλου του κόσμου με το κόλπο της εξομολόγησης . Ξέρουν βέβαια πως εγκληματούν εάν φανερώσουν τα μυστικά της , αλλά όταν παραπιούν , και θέλουν να ευχαριστηθούν τίποτα σκανδαλιστικές ιστορίες , φανερώνουν με το νι και με το σίγμα τα καθέκαστα , κι αφήνουν τον άλλο ελεύθερο να βγάλει το συμπέρασμα . Δεν λένε ονόματα ! Μην της αγριεύετε λοιπόν αυτές τις σφήγκες γιατί θα σας εκδικηθούν δημόσια στα κηρύγματά τους»

Σε αρκετά μοναστηριακά αρχεία οι ερευνητές νόμιζαν ότι βρέθηκαν μπροστά σε αιωνόβιες γεωργοκτηνοτροφικές επιχειρήσεις , τίτλοι ιδιοκτησίας , χρεωστικές ομολογίες , κτηματολόγια , κατάστιχα λογαριασμών , ενοικιαστήρια συμβόλαια , δικαστικά έγραφα σχετικά με διαμάχες μεταξύ μονών και λαϊκών . 

Η απληστία των μοναστηριών είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή των καλλιεργήσιμων εκτάσεων λόγο παραμέλησης και την μετατροπή τους σε ερημότοπους . 

Η Δ Σύνοδος της Χαλκηδόνας προσπάθησε να βάλει ένα μέτρο ζητώντας την άδεια του κατά τόπους επίσκοπου και την ίδρυση και την μετακίνηση μοναχών . 

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος μαρτυρά 

«Πλείστοι προσήρχοντο εις τον μοναχικόν βίον ούχι εξ αγαθής προθέσεως και εκ πόθου της ηθικής τελειώσεως , αλλά μάλλον προς αποφυγήν κοινωνικών ή άλλων υποχρεώσεων , συγκομίζοντες διαφόρους κακίας εις τον μοναχικών βίον ... Μοναχοί και μοναχαί άνευ αδείας μετέβαινον όπου ήθελον , ανέστρέφοντο εν τω κόσμω προς κοινόν σκανδαλισμόν , μοναχαί εις τα των ανδρών και μοναχοί εις τα των γυναικών μοναστήρια εισέρχοντο και διενυκτλερευον...Εκ του συγχρωτισμού ανδρών και γυναικών πολλά τα άτοπα δυστηχώς προήρχοντο και μεγάλαι αταξίε ανεφαίνοντο επαυξήθεισαι κατά τον 8ον αιώνα...»

Κατά την εικονομαχία η στάση τον μονών δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη . Τα διατάγματα των αυτοκρατόρων ερμηνεύτηκαν σαν κήρυξη πολέμου εναντίων του θεού . Ο Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος διέταξε του στρατιώτες του να καταβάλουν τις πόρτες τον μοναστηριών για να εμποδίσει τα κινήματα «αδιόρθωτων αυτών των ανθρώπων» . Ο Κωνσταντίνος Ε θεώρησε απαραίτητα να καταργήσει αρκετά τάγματα μοναχών . Βέβαια ο Κωνσταντίνος κατασυκοφαντήθηκε από τον κλήρο «Κωνσταντίνος βασιλεύς Ρωμαίων , υιός Λέοντος του εικονομάχου του Ισαύρου , εκ λεόντος ανέφυή ποικιλότροπος πάρδαλις , εκ σπέρματος όφεως ασπίς δεινή και όφεις πετόμενος , εν Δαν Αντίχριστος....και διδάσκολος γέγονε του διαβόλου» .

Μετά την εικονομαχία άνθισε η ανάπτυξη των «θαυματουργών» εικόνων και λειψάνων . Κάποιος Χριστόφορος από την Μυτιλήνη έγραψε ένα ποίημα αναφερόμενος στον μοναχό Ανδρέα ........

«..θήκας δε πολλάς λειψάνων θείων έχεις

ας εηανοίγων τοις φίλοις σου δεικνύεις

του Προκοπίου μαρτύρος χείρας δέκα

Θεοδώρου δε πέντε και δέκα γνάθους,

και Νέστορος μεν αχρί των οκτώ πόδας

Γεωργίου δε τέσσαρας κάρας άμα

και πέντε μαστούς Βαρβάρας αθληφόρου

και νυν μεν οστά δώδεκα βραχιόνων

του Παντελεήμονος (ω της Πληθύος!)

Λέγεις δε πίστει ταύτα πάντα λαμβάνειν

Λέγεις ο σεμνός και Θέκλας της πρωτάθλου

οδόντας εξήκοντα (φευ πλάνης!) έχειν»

O Παπαρηγόπουλος γράφει για αρκετά μοναστήρια που περί το 1372 πρόσφεραν την υποταγή τους στον Σουλτάνο και κατόρθωσαν να διατηρήσουν του τίτλους ιδιοκτησίας των κτημάτων τους . 

Πολύ αργότερα ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ τον 19 αιώνα αναφέρει μία χαρακτηριστική συζήτηση με τον ηγούμενο της μονής Ιακώβου , « Ρωτώ τον ηγούμενο αν έχει τίποτα αρχαία χειρόγραφα , Α μου λέει , παλιές ιστορίες , ο Θεός να μας φιλάει ! Εμείς εδώ είμαστε ορθόδοξοι και ότι έχουν γράψει οι Έλληνες έχει από καιρό καεί . Δόξα το Θεώ , κι αν τυχόν μου έπεφταν στα χέρια τίποτα περγαμηνές τους θα τις έκαιγα ο ίδιος» 

Ο ιστορικός Δ Φωτιάδης αναφέρει για την Άνδρο «ραχάτευαν εξακόσιοι καλόγεροι , που με τις δεισιδαιμονίες τους και τα ψευτοθαυματά τους άρπαζαν και την τελευταία μπουκιά του χωριάτη»

Ο συντηρητικότατος λόγιος Νεόφυτος Δούκας γράφει σε επιστολή του «Τις θησαυρίζει ; τις λαμπροφορεί ; τις την δόξαν του κόσμου θηρεύει ; τις πωλεί και αγοράζει τον Ιησούν ; τις τράπεζας πλούσιας και εν ύπνοις μαντεύεται ; Ο καλόγερος . Τις προς το κοινόν όφελος αδιαφόρος ασυντελής παντελώς ; ο αυτός»

Η ζητία ήταν άλλο ένα φαινόμενο κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας , οι ταξιδιώται . Συνήθως δύο τρεις μοναχοί με εικόνες και λείψανα , έκανα πολύμηνες περιοδείες σε πόλεις και χωρία «χάρις αγιασμού των πιστών» και έγραφαν τους πολίτες σε λίστες ειδικών εισφορών , «ο μεν δια πρόθεσιν , ο δε δια σαρανταλείτουργον , ο δε δι’άδελφάτον , ο δ’άλλος καθώς ευπορεί» 

Ο Άγιος Ευστάθιος έγραφε για την εποχή του (13ο αιώνα) «ο μοναχικός βίος κατέπνιξε τον αστικό βίων των Ελλήνων . Στίφη αρπακτικών καλογήρων έφιπων και απλισμένων διά κορυνών και τόξων , ακολουθουμένων δε υπό αγρίας ακολουθίας θεραπόντων , διέτρεχων λαφυραγωγούντα τους αγρούς . Και εμβάπτιζαν μεν δια της βία εθνικούς , εξέβελον δε τα δαιμόνια εκ των σωμάτων του λαού και τους γαιοκτήμονας εκ των κτημάτων αυτών και αγρών» 

Η επίδοσις ήταν άλλος ένας θεσμός του πατριαρχείου , ουσιαστικά παραχωρούσε το δικαίωμα σε μία μονή να εισπράττει τον εκκλησιαστικό φόρο από το κοντινά χωριά «άπαντα τα εν αυταίς (ταις χώρες) γινόμενα εκκλησιαστικά εισοδήματα τε και δικαιώματα , τα από τε συνοικεσίων , κανονισμών , ζητείας και πανηγύρεων»

Στο Βουκουρέστι μία διαφορετική επίδοσις εμφανίστηκε , ένα σιγίλιο του 1592 γράφει «πάντιοις αγαθοίς κινητοίς τε και ακίνητοις....πλήθει τε αφιερωμένων αμπελίων , χωραφιών , υδρομύλων , χωρίων ικανών μετά των εν αυτοίς παροίκων Αιγυπτίων» . 

Επίδοσις λοιπόν και ανθρώπων .